Τα προσχολικά χρόνια: Η χρυσή εποχή της ζωής του ανθρώπου

Τα τελευταία χρόνια έχει συντελεστεί μια επανάσταση στον τομέα των Νευροεπιστημών που μελετούν τη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου. Το αποτέλεσμα είναι μια έκρηξη στην έρευνα και την παραγωγή γνώσης, που μεσουρανούσε στη δεκαετία του 1990-2000 και που ονομάστηκε για το λόγο αυτό «δεκαετία του εγκεφάλου», με ένα εκατομμύριο ανακοινώσεις ετησίως από τους χιλιάδες ερευνητές που εργάζονται στον τομέα αυτόν.

Με βάση αυτά τα δεδομένα, έχει σήμερα επιστημονικά τεκμηριωθεί, ότι τα προσχολικά χρόνια – από τη γέννηση μέχρι και τα έξι – συνιστούν τη «χρυσή εποχή» για τον άνθρωπο, εποχή κατά την οποία ο εγκέφαλος έχει εκπληκτικές ικανότητες μάθησης.

Πιο συγκεκριμένα, η προσχολική ηλικία είναι η εποχή κατά την οποία πραγματοποιείται η βασική νευρωνική «καλωδίωση» του εγκεφάλου.

Εγκαθίστανται δηλαδή στον εγκέφαλο τα βασικά «νευρωνικά κυκλώματα», που αποτελούν την υλική βάση της μνήμης, της μάθησης, των συγκινήσεων, της σκέψης και της πνευματικής ζωής γενικότερα. Τα κατάλληλα σε ποιότητα και τα επαρκή σε ποσότητα ερεθίσματα που προσλαμβάνει το παιδί από το εξωτερικό περιβάλλον και γενικά η άτυπη εκπαίδευση που προσφέρει η οικογένεια και η θεσμοθετημένη που προσφέρει το προσχολικό κέντρο, παίζουν τεράστιο ρόλο στο πώς ο εγκέφαλος «καλωδιώνεται» για τη ζωή.

Δεν υπάρχει σήμερα αμφιβολία ότι τα νοητικά, λογικά και συγκινησιακά προγράμματα που καθορίζουν τη συμπεριφορά μας, καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από την ποιότητα και τον πλούτο των πρώιμων εμπειριών και του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο αναπτύσσεται το παιδί κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του.

Ένα άλλο πολύ σημαντικό εύρημα είναι ότι ο εγκέφαλος του παιδιού έχει «περιόδους ειδικής ευαισθησίας» ή «παράθυρα ευκαιρίας», δηλαδή χρονικά διαστήματα κατά τη διάρκεια των οποίων είναι βιολογικά προγραμματισμένος για την ανάδυση μιας ικανότητας.

Όπως για παράδειγμα το παιδί μαθαίνει να μιλά με μια ευκολία άγνωστη στον ενήλικα, έτσι σε άλλες περιόδους το πάθος του για ορισμένες πράξεις είναι άγνωστο στη μετέπειτα ζωή του. Η εκάστοτε ειδική ευαισθησία κατευθύνει την ανάπτυξη του για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα και μετά εξαφανίζεται.

Στον άνθρωπο, τα «παράθυρα ευκαιρίας» είναι χρονικές περίοδοι κατά τη διάρκεια των οποίων ο εγκέφαλος είναι βιολογικά προγραμματισμένος για τη δημιουργία «νευρωνικών κυκλωμάτων» που εξυπηρετούν επιμέρους ικανότητες, όπως για παράδειγμα, η γλώσσα, τα μαθηματικά, η ξένη γλώσσα και η μουσική.

Καταλήγουμε, επομένως, στο συμπέρασμα ότι, όταν λήξει η περίοδος κατά την οποία ανοίγουν τα «παράθυρα ευκαιρίας» στον άνθρωπο τα «νευρωνικά κυκλώματα» που έχουν ήδη διαμορφωθεί, αναλαμβάνουν πλήρως συγκεκριμένες λειτουργίες και είναι δυνατόν να μην μπορεί πλέον να αναπτυχθεί μια ικανότητα ή επιδεξιότητα – Gardner, 1978 & 1985.

Σήμερα γνωρίζουμε το χρονισμό αυτής της ανάπτυξης, το πότε δηλαδή ο εγκέφαλος δημιουργεί τις νευρωνικές του υποδομές για όλες αυτές τις ικανότητες. Έτσι:

·         Το «παράθυρο ευκαιρίας» για τη συναισθηματική ωρίμανση και την κοινωνικοποίηση είναι από τη γέννηση μέχρι το τέλος του δεύτερου έτους -  0-2.

·         Το «παράθυρο ευκαιρίας» για τη γλώσσα είναι 0-6. Κατά το χρονικό αυτό διάστημα «καλωδιώνονται» και το «κέντρο της γραφής» και το «κέντρο της ανάγνωσης». Οργανώνονται δηλαδή νευρωνικά πριν το παιδί φοιτήσει στην πρώτη τάξη του Δημοτικού, οπότε και διδάσκεται για πρώτη φορά γραφή και ανάγνωση.

·         Το «παράθυρο ευκαιρίας» για τη μαθηματική-λογική σκέψη είναι 1-4.

·         Το «παράθυρο ευκαιρίας» για την ξένη γλώσσα είναι 0-6.

·         Το «παράθυρο ευκαιρίας» για τη μουσική είναι 3-10.

Για να αναπτυχθεί, ωστόσο, μια δεδομένη ικανότητα, είναι απαραίτητο να προσφερθούν στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο, κατά τις περιόδους αυτές, επαρκή σε ποσότητα και κατάλληλα σε ποιότητα ερεθίσματα. Στέρηση κατάλληλων ερεθισμάτων στις περιόδους αυτές, μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα ελλιπή ανάπτυξη των αντίστοιχων περιοχών του εγκεφάλου, με προφανείς αρνητικές επιπτώσεις στη μελλοντική ανάπτυξη του ατόμου.

Πόσοι άνθρωποι δεν κρύβουν μέσα τους ένα δυναμικό μεγαλοφυϊας! Λίγοι όμως θα είναι τελικά αυτοί που θα αναπτυχθούν στις κατάλληλες εκείνες περιβαλλοντικές συνθήκες που θα τους επιτρέψουν να το αναπτύξουν.

Επομένως, πρωταρχικός στόχος της εκπαίδευσης και ιδιαίτερα της προσχολικής, θα έπρεπε να είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος υλικού και πνευματικού που διευκολύνει την απρόσκοπτη ανάπτυξη του παιδιού.

Τα παιδιά έχουν από τη φύση τους ισχυρά εσωτερικά κίνητρα να εξερευνούν το περιβάλλον τους και να χειρίζονται με πολλούς δικούς τους τρόπους τα αντικείμενα που υπάρχουν σ’ αυτό. Έτσι, χωρίς να το γνωρίζουν, συμμετέχουν μέσα από τέτοιες δραστηριότητες στην ίδια τους την ανάπτυξη, μια και έτσι αναπτύσσουν ανατομικά και λειτουργικά τον εγκέφαλο τους – Papousek & Papousek, 1983.

Η εξερεύνηση, λοιπόν, του εμπλουτισμένου και κατάλληλα οργανωμένου περιβάλλοντος, καθώς και η άσκηση του μυαλού και των αισθήσεων, δίνει τα καλύτερα αποτελέσματα, όταν το παιδί κινείται, δρα, παίζει και εργάζεται αυτόνομα, όταν του επιτρέπεται να ακολουθεί τα δικά του εσωτερικά κίνητρα και να επιλέγει την εργασία που το ίδιο θα ήθελε να επιτελέσει.

Πράγματι, έρευνες έχουν δείξει ότι τα μικρά παιδιά έχουν πολύ μεγάλες δυνατότητες. Μαθαίνουν γρήγορα και εύκολα.

Για το παιδί της προσχολικής ηλικίας, υποστηρίζει ο Greenough 1978, η εκπαίδευση έχει επιπτώσεις στη δομή του εγκεφάλου και οι επιπτώσεις αυτές είναι μεγαλύτερες, όταν το ίδιο το άτομο εξερευνά το περιβάλλον του. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι θα πρέπει να προσφερθεί στο παιδί προσχολικής ηλικίας, εμπλουτισμένο και επιστημονικά οργανωμένο σχολικό περιβάλλον.

Το παιδί θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα να εργάζεται ατομικά, επιλέγοντας το ίδιο το υλικό που το ενδιαφέρει, και να κατακτά με το δικό του ρυθμό το υλικό αυτό, καθώς και τις δεξιότητες και ικανότητες που το βοηθούν να προσαρμόζεται στο περιβάλλον.

Η εξατομικευμένη μάθηση δεν είναι βέβαια δυνατή χωρίς την ύπαρξη πλούσιου εποπτικού υλικού και κυρίως ειδικά σχεδιασμένου υλικού νοητικής ανάπτυξης του παιδιού, υλικό που το βοηθά να παρατηρήσει . να καταγράψει διαφορές και ομοιότητες, να συγκρίνει και να κατανοήσει. Η σταδιακή αυτή κατανόηση του περιβάλλοντος βασίζεται στην αρχή της διαδοχικής μεταβίβασης του παιδιού από το συγκεκριμένο, στο συμβολικό και τέλος στο αφηρημένο, στο δικό του χρόνο και ρυθμό και στους τομείς που προσελκύουν και ενδιαφέρουν το ίδιο το παιδί – Κάτσιου-Ζαφρανά 2001/ Ζαφρανάς 2008.

Είναι προφανές ότι όλα όσα αναφέρθηκαν, θα έπρεπε σοβαρά να ληφθούν υπόψη στο σχεδιασμό μελλοντικών αναλυτικών προγραμμάτων ή και γενικών κατευθυντήριων γραμμών για την εκπαίδευση, ειδικά για τη βαθμίδα της προσχολικής αγωγής.

Αναφορικά με την ποιότητα των προγραμμάτων, θα πρέπει να επισημανθούν τα εξής:

Η ανάπτυξη του παιδιού είναι μια διαδικασία αλλαγής, κατά τη διάρκεια της οποίας το παιδί μαθαίνει να χειρίζεται όλο και πιο σύνθετα επίπεδα σκέψης, κίνησης, συναισθημάτων, με στόχο την προσαρμογή του στον περιβάλλον. Η ανάπτυξη αυτή αφορά κυρίως τα πρώτα έξι χρόνια της ζωής του παιδιού, η σημασία των οποίων είναι καθοριστική για την μετέπειτα εξέλιξη του.

Άρθρο του περιοδικού «Σύγχρονο Νηπιαγωγείο» - τεύχος Νο 92, Μάρτιος-Απρίλιος 2013.

Γράφει η κ. Μαρία Κάτσιου-Ζαφρανά, Ομότιμη Καθηγήτρια Ψυχολογίας της Παιδαγωγικής Σχολής του ΑΠΘ.