Η Καθαρή Δευτέρα ονομάζεται έτσι επειδή παλαιότερα οι νοικοκυρές καθάριζαν τις κατσαρόλες τους από τα λίπη της Αποκριάς, πλένοντας τις με ζεστό σταχτόνερο μέχρι να καθαρίσουν.
Η Καθαρή Δευτέρα, ταυτίζεται με τα Κούλουμα, δηλαδή τη μαζική έξοδο του κόσμου στην εξοχή και τον εορτασμό της στη φύση.
Για την ετυμολογία της λέξης "κούλουμα" υπάρχουν πολλές εκδοχές. Σύμφωνα με τον Ν. Πολίτη, η λέξη προέρχεται από το λατινικό "cuiulus", που εκτός από σωρός, σημαίνει και αφθονία, αλλά και τέλος. Τα κούλουμα εκφράζουν, δηλαδή, το τέλος της Αποκριάς.
Άλλοι υποστηρίζουν ότι η λέξη "κούλουμα" προέρχεται από την, επίσης λατινική, λέξη "columna" - που σημαίνει κίονας, κολόνα - κι αυτό γιατί οι Αθηναίοι συνήθιζαν να γιορτάζουν την Καθαρή Δευτέρα στις "κολόνες", δηλαδή στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.
Η Καθαρά Δευτέρα αποτελεί την πρώτη ημέρα της Μεγάλης Σαρακοστής, μιας μεγάλης διάρκειας νηστείας. Γι' αυτό τρώμε σαρακοστιανά φαγητά (π.χ. ελιές, λαγάνα, χαλβά, θαλασσινά, ταραμοσαλάτα, μαρούλια, φρέσκα κρεμμυδάκια κλπ.) και πετάμε χαρταετό.
Κάθε Καθαρή Δευτέρα στον ανοιξιάτικο αιθέρα πετούν χαρταετοί.
Σύμφωνα με μια παράδοση τους χαρταετούς ανακάλυψε τον 4ο π.Χ. αιώνα ο Έλληνας επιστήμονας Αρχύτας ο Ταραντίνος. Στην πραγματικότητα ήταν γνωστοί στους ασιατικούς λαούς πολλά χρόνια πριν. Η κατασκευή χαρταετών ως παιχνίδι ξεκίνησε από τη Γαλλία, και τον 17ο με 19ο αιώνα διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη και την Αμερική.
Από τους Γάλλους που έμεναν στη Μικρά Ασία διαδόθηκε το παιχνίδι στα Ελληνόπουλα της Σμύρνης, της Χίου, της Κωνσταντινούπολης, και αργότερα στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Έγινε λοιπόν ένα πανελλήνιο παιχνίδι που συνδυάστηκε με συγκεκριμένη εποχή του έτους. Η ονομασία του παιχνιδιού και το σχέδιο του αετού άλλαζαν από τόπο σε τόπο: στη Σμύρνη λεγόταν τσερκένι, στον Πόντο πουλί, στη Θράκη πετάκι, στα Επτάνησα φύσουνας και στην κυρίως Ελλάδα αετός, μύλος, ψαλίδα, άστρο και φωτοστέφανο.
Η χαρά μικρών και μεγάλων είναι την πρώτη μέρα της Σαρακοστής να βρεθούν στην εξοχή, για να τιμήσουν τη μέρα με τα κούλουμα και να παίξουν με τους αετούς.
Βλέπετε, όταν αρχίζει η νηστεία, κάθε εργασία σταματά την ημέρα αυτή. Αρχίζει η περίοδος της κάθαρσης της ψυχής από κακές πράξεις και σκέψεις και του σώματος από τις πολλές τροφές, όπως είναι το κρέας, το ψάρι και τα γαλακτερά. Οι νοικοκυρές καθαρίζουν από τα λίπη της Αποκριάς τις κατσαρόλες και έτσι την ημέρα αυτή όλα τα φαγητά είναι νηστίσιμα. Ελιές, λοιπόν, ταραμάς, κρεμμυδάκια,φρέσκα, σκόρδα και μαρούλια, χαλβάς και λαγάνες είναι τα κατάλληλα εδέσματα για τα κούλουμα.
Στην Αθήνα Κούλουμα, λίγοι γιόρτασαν με την ακριβή έννοια του όρου, καθώς ο Μάρτης ήρθε στη γειτονιά μας διατηρώντας τη φήμη του: "Μάρτης, γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης".
Βροχή, λοιπόν, και κρύο τη μέρα της Καθαράς Δευτέρας και σχεδόν κανένα από τα παιδιά μας, τη συγκεκριμένη μέρα, δεν "πέταξε" αετό.
"Είδαμε" όμως χαρταετούς μέσα από τους ζωγραφικούς πίνακες που αραδιάσαμε στην παρεούλα.
Πριν στολίσουμε το ταμπλό μας, και "ανέβουν" οι χαρταετοί στον ουρανό της τάξης, μερικά από τα παιδιά, επέλεγαν τον αγαπημένο τους ζωγραφικό πίνακα και τον περιέγραφαν.
Τι δείχνει;
Μετρώ αντικείμενα αν ο πίνακας μου δίνει τη δυνατότητα.
Τι μου άρεσε περισσότερο σε αυτόν;
Τι μου έκανε εντύπωση;
Ποιο είναι το επικρατέστερο χρώμα;
Βασισμένοι στο επικρατέστερο χρώμα, λέγαμε που βρισκόμαστε, π.χ. επικρατέστερο το γαλάζιο. Βρίσκομαι στον ουρανό, στη θάλασσα. Επικρατέστερο το πράσινο, βρίσκομαι σε ένα λιβάδι, σε ένα λόφο, στο δάσος κ.ο.κ.
Φάγαμε, και, πολύ και αυτό ήταν το επόμενο θέμα συζήτησης που είχαμε.
Τα φαγητά της Καθαράς Δευτέρας, μονοπώλησαν τη συζήτηση: τα καλαμαράκια, το χταπόδι, ο χαλβάς, ο ταραμάς και η ταραμοσαλάτα, η λαγάνα.
Η συζήτηση συνεχίστηκε με την απορία μας ¨γιατί την Καθαρά Δευτέρα τρώμε αυτά τα φαγητά; Τι διαφορετικό έχει αυτή η μέρα από τις άλλες;
Οι απαντήσεις που λάβαμε;
Μα γιατί είναι Καθαρή. Επειδή αρχίζει η νηστεία. Επειδή άρχισε η Σαρακοστή.
Παίρνοντας αφορμή από τις απαντήσεις, αρχίσαμε να δίνουμε στα παιδιά μας τις παραπάνω σχετικές πληροφορίες για το έθιμο, τη συνήθεια του λαού μας, για νηστεία. Για τη Μεγάλη Σαρακοστή, τη μεγάλη νηστεία των 40 ημερών, που αρχίζει από την Καθαρά Δευτέρα και τελειώνει τη Μεγάλη Λαμπρή.
Μελετήσαμε το μετρητάρι της κυρα-Σαρακοστής, τη γυναίκα με τα 7 πόδια και εξηγήσαμε ότι ο λαός μας το επινόησε για να μετρά, όπως κάνει με ένα ημερολόγιο, τις ημέρες και τις εβδομάδες μέχρι να έρθει το Πάσχα.
Παρατηρήσαμε τα διαφορετικά χαρακτηριστικά της γυναίκας αυτής σε σχέση με τις γυναίκες που βλέπουμε στο δρόμο:
Έχει εφτά πόδια.
Έχει ένα σταυρό στο κεφάλι.
Έχει σταυρωμένα χέρια
Έχει ένα φουστάνι γεμάτο φαγητά, της νηστείας.
Δεν έχει στόμα.
Είπαμε και το όνομα της: κυρα-Σαρακοστή
Με ένα ποίημα δόθηκαν όλες οι εξηγήσεις για τη διαφορετικότητα της κυρα-Σαρακοστής.
(το δανειστήκαμε από το νηπιαγωγείο Ν. Ποτίδαιας).
Και φυσικά αποφασίσαμε να φτιάξουμε κυρα-Σαρακοστή για την τάξη, να μετράμε τις βδομάδες στο σχολείο, διπλώνοντας ένα πόδι κάθε Παρασκευή.
Το δικό μας ομαδικό μετρητάρι είναι στολισμένο με την πιο δημοφιλή τροφή της νηστείας, τα όσπρια. Στην παρεούλα λοιπόν μία μία ομάδα ερχόταν και με ατλακόλα και πινέλο κολλήσαμε γίγαντες, άσπρα φασόλια, μαυρομάτικα και φακές.
Και στολίσαμε την τάξη μας!!
Φτιάξαμε και μετρητάρια για το σπίτι, για να μετράμε και να κόβουμε και στο σπίτι τα ποδαράκια της κυρα-Σαρακοστής (την ιδέα πήραμε από το νηπιαγωγείο Ν.Ποτίδαιας).
Και φυσικά, δε γινόταν στο νηπιαγωγείο μας να μην ακολουθήσουμε πιστά και το παρακάτω ποίημα:
Την κυρά-Σαρακοστή
όλοι φτιάξτε την μαζί
με αλεύρι και νερό
έτοιμη είναι στο λεπτό.
(για την ακρίβεια θέλει μία ώρα ψήσιμο)
Μετρήσαμε, ζυγίσαμε, ανακατέψαμε τα υλικά και πιάσαμε το ζύμωμα. Δώσαμε το σχήμα, κάναμε σχέδια στο φόρεμα με το μαχαίρι και τη βάλαμε στο φούρνο.
Μετρώντας τα ποδάρια της ασφαλώς προέκυψε ο αριθμός 7.
Έγιναν τα ίδια τα παιδιά, αντικείμενα, και μετρήσαμε την ποσότητα 7. Τα μετρήσαμε όρθια, τα μετρήσαμε ξαπλωμένα, τα μετρήσαμε καθιστά.
Τα μετρήσαμε στην παρέα, κοντά στην πόρτα και μέσα στο κουκλόσπιτο.
Έπειτα παίξαμε την παρέλαση των αριθμών και το ανεβοκατέβασμα στη σκάλα. Δώσαμε στα ίδια εφτά παιδιά τους αριθμούς από το 1 έως το 7. Για την ακρίβεια η δασκάλα τα σκόρπισε στο χαλί ανάμεσα σε άλλους αριθμούς, τα παιδιά ξεχώρισαν τους αριθμούς και μπήκαν στη σειρά-παρέλαση.
Μετά ένα παιδί από την παρέα, "διάβαζε" τους αριθμούς ανεβαίνοντας τη σκάλα και κατεβαίνοντας τη σκάλα. Δηλ. ανεβαίνοντας από το 1 έως 7 και κατεβαίνοντας από 7 στο 1.
Συνεχίζοντας με τον αριθμό 7 παίξαμε παιχνίδι με την αριθμογραμμή.
Όποιο παιδί ήθελε ανέβαινε και κατέβαινε τη σκάλα του 7, βηματίζοντας απλά πάνω στο παζλ ή κάνοντας κουτσό ή πηδώντας και με τα δυο πόδια μαζί ή μπουσουλώντας.
Παράλληλα, έπρεπε να φωνάζει και τον αριθμό πάνω στον οποίο βρισκόταν στην πορεία του.
Και για τέλος ο καθένας μόνος του να βρει τα 7.
Τέλος κάναμε και το αρχικό Σ,σ,ς της κυρα-Σαρακοστής.
Διαβάσαμε ποιηματάκια για το Σ και μάθαμε το σκαντζόχοιρο του Ευγ. Τριβιζά.
Βάλαμε μπουγάδα και γράψαμε το γράμμα. Παίξαμε με τα χαρούμενα χρυσόψαρα και βρήκαμε πάρα πολλές λέξεις με αρχηγό το Σ,σ,ς.
